آموزش حقوق بشر

حقوق بشر تاریخی شورانگیز دارد. حقوق بشر ریشه در تمام مکاتب بزرگ فلسفی جهان داشته و مبنای نهضتهای آزادیخواهانه و مساوات طلبانه در تمام جهان بوده و هست.

اگرچه ممکن است حقوق بشر قدیمی به تاریخ نوع انسان داشته باشد ولی شناسایی جهانی و توسعه آن بدون تردید در حد وسیعی مدیون تلاشها و کوششهای سازمان ملل متحد است. اعضاء سازمان ملل متحد در منشور این سازمان اعلام میکنند که رعایت حقوق بشر و آزادیهای اساسی یکی از اهداف مهم آنها است. از 1945 تاکنون ترویج و حمایت از حقوق بشر یکی از مهمترین نگرانیها و زمینههای اصلی کار سازمان ملل متحد بوده است.

بیست سال پس از تأسیس سازمان ملل متحد، اوتانت دبیر کل وقت سازمان ملل متحد در کار تحقیقی که در مورد »سازمان ملل متحد و حقوق بشر« انجام شد چنین مینویسد:

»رعایت حقوق بشر مبنایی است که ساختار سیاسی آزادیهای انسان بر آن بنا شده است. برای دستیابی به این آزادی لازم است اراده و همچنین قابلیت پیشرفت در زمینههای اقتصادی و اجتماعی وجود داشته باشند. پیشرفت در زمینه اقتصادی و در زمینه اجتماعی پایه و اساس صلح واقعی را تشکیل میدهد«

به نظر اوتانت اساسی ترین و عمیقترین انگیزه سازمان ملل متحد عبارت است از توسعه حقوق بشر و حمایت از آن، تقویت سیر صعودی آزادی و پیشرفت بشر، رفاه و صلح.

پانزده سال بعد همتای او آقای خاویر پرز دکوییار با یادآوری نقش سازمان ملل متحد در ترویج و حمایت از حقوق بشر براهمیت خاص آموزش در این زمینه تأکید میکند. آقای دبیر کل اعلامیه جهانی حقوق بشر را پایه و مبنای »آیین رفتار بین المللی« دانسته و اعلام میکند نتایج به دست آمده در زمینه ترویج و حمایت از حقوق بشر باید در مقایسه با این آیین رفتاری ارزیابی گردد.

آقای دکوییار با ابراز تأسف عمیق از ادامه تجاوز آشکار به حقوق بشر اعلام میکند لازم است علاقه جهانی به رعایت حقوق بشر از طریق برنامههای مؤثر آموزشی، تربیتی و اطلاع رسانی فعال شده و تقویت گردد.

تلاشهای سازمان ملل متحد در جهت ترویج و حمایت از حقوق بشر ابعاد مختلفی داشته است: تدوین و تصویت اعلامیهها و کنوانسیونهای مختلف جهت شناسایی حقوق بشر و تعمیق مستمر آن (حقوق مدنی، سیاسی، حقوق اقتصادی، اجتماعی… )، تشویق دولتها به تصویب اسناد بین المللی (گسترش)، ایجاد نهادها و ساز و کارهای لازم جهت تضمین رعایت حقوق بشر؛ کمک به ایجاد نهادهای دمکراتیک در درون کشورها و تقویت فرهنگ حقوق بشر در بطن جوامع انسانی.

شناسایی حقوق جدید، تکثیر و تقویت نهادها و مکانیزمهای بین المللی نظارتی و تضمینی و ایجاد نهادهای دمکراتیک.3 همگی هنگامی واقعا مؤثر خواهند بود که فرهنگ متناسب با آن ایجاد گردیده و توسعه یابد. کلیه عوامل مذکور در فوق بدون تردید به نوبه خود در ایجاد فرهنگ جهانی حقوق بشر مؤثراند اما به نظر میرسد آموزش حقوق بشر در این زمینه نقش اساسی و تعیین کننده دارد و بدین ترتیب در میان فعایتهای سازمان ملل متحد در جهت ترویج و حمایت از حقوق بشر، فعالیتهای آموزشی دارای اهمیت خاص میباشند.

درجریان کنفرانس بین المللی حقوق بشر که در سال 1968 در تهران تشکیل گردید تا پیشرفتهای صورت گرفته از زمان پذیرش اعلامیه جهانی حقوق بشر ارزیابی گردیده و همچنین برای آینده برنامه ریزی شود تصمیم گرفته شد که از تمام کشورها دعوت شود به گونهای عمل نماید که تمامی امکانات آموزشی به کار گرفته شود تا جوانان در جوی آگنده از احترام به حیثیت انسانی و تساوی حقوق انسانها رشد کرده و شکوفا شوند.

همچنین تصریح شد که پایه این آموزش با ید »اطلاعات واقعی و بحث آزاد« باشد و از کشورها مصرا دعوت شود که »تمامی اقدامات لازم« را در جهت تفویت علاقه جوانان به مشکلات یک دنیای در حال جهش به کار گرفته و آنان را برای زندگی اجتماعی آماده نمایند.

درهمان سال مجمع عمومی سازمان از اعضا خود خواست اصول اعلام شده در اعلامیه جهانی حقوق بشر و سایر اسناد جهانی حقوق بشر را در نظام آموزشی خود گنجانده و یا تقویت نمایند. مجمع عمومی تقاضای آموزش تدریجی حقوق بشر در برنامه مدارس ابتدایی و متوسطه را نموده و از آموزگاران دعوت کرد که از هر فرصتی استفاده نمایند تا توجه شاگردانشان را به نقش فزاینده ای که به وسیله سازمان ملل در جهت ترویج روابط صلح جویانه بینالمللی و تلاش برای همکاری در جهت گسترش عدالت اجتماعی و توسعه اقتصادی و اجتماعی ایفا میشود، جلب نماید.

از آن زمان به بعد در خواستها و تلاشهای بین المللی دیگری نیز در این راستا صورت گرفته است. علیالخصوص در سال 1978 کنگره بینالمللی آموزش حقوق بشر در وین به وسیله یونسکو تشکیل شد. این کنگره اولین اجتماع بزرگ متخصصین آموزش دولتی و غیر دولتی بود. در سال 1987 یک کنگره مشابه نیز در مالت برگزار گردیده و دورهای نیز با موضوع آموزش حقوق بشر در منطقه آسیا و اقیانوس آرام در مقر CESAP (کمیسیون اقتصادی و اجتماعی آسیا و اقیانوس آرام) با شرکت کشورها و ناظرین مؤسسات مختلف تخصصی سازمان ملل متحد برگزار شد.

همچنین در چارچوب برنامههای چهلمین سالگرد اعلام اعلامیه جهانی حقوق بشر، مرکز حقوق بشر سازمان ملل متحد، سمینار بینالمللی را در ژنو در اواخر سال 1988 در مورد آموزش حقوق بشر برگزار کرد که در آن نمایندگان بیش از چهل کشور و سازمانهای بینالدولی و غیر دولتی و رسانههای علاقمند شرکت داشتند. در مارس 1993، برنامه عمل جهانی برای آموزش حقوق بشر و دموکراسی در مونترال تصویب گردید.

در ژوئن همین سال اعلامیه و برنامه عمل وین نیز تصویب شد. در این دو سند، حقوق بشر در مفهوم وسیع آن مورد توجه قرار گرفته است به ترتیبی که شامل آموختن بردباری، همبستگی و مشارکت در حیات احتماعی برای همه افراد بشری میشود. در فوریه 1999 کنفرانس آسیایی و اقیانوسیه آموزش حقوق بشر در شهر پونای هند با شرکت کشورهای منطقه و مشارکت یونسکو و کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد تشکیل شد.

اهمیت و ارزشی که جامعه بینالمللی برای آموزش حقوق بشر قائل است در تصمیم سازمان ملل متحد در اعلام دهه2004-1995 به عنوان دهه آموزش حقوق بشر تبلور یافته است. اگر چه در سطح جهانی یک توافق کلی در مورد آموزش حقوق بشر وجود دارد و علیرغم نقش ویژهای که یونسکو در جهت ترویج آموزش حقوق بشر و کمک به کشور در این زمینه ایفا میکند4.، اما در غالب کشورها از جمله کشور ما امکانات عملی برای اجرای این آموزش ناکافی است. بون تردید برای ایحاد وتقویت فرهنگ حقوق بشر از طریق آموزش آن، دولتی باید در اولین گام مصمم به ایجاد تغییرات مشخص در نحوه آموزش رسمی خود و ایجاد حساسیت نسبت به رعایت حقوق بشر در درون ساختارها و مؤسسات دولتی گردد.

با عنایت به عضویت ایران در میثاقین 1966 حقوق بشر، اعلامیه جهانی حقوق بشر، اعلامیه 1993 وین و صراحت این متون به آموزش حقوق بشر، با توجه به ضرورت آموزش حقوق بشر و شهروندی به عنوان زمینه ساز فرهنگی تحقق همه جانبه و تعمیق دولت قانونمدار، با توجه به تأثیر قابل توجه اقدامات مؤثر در جهت آموزش حقوق بشر در ارزیابی سازمانهای بینالمللی از پیشرفت رعایت حقوق بشر در یک کشور، و باتوجه به استقبال و تمایل دولت ایران از گنجاندن موازین بینالمللی حقوق بشر در برنامه دروس دانشگاهها5وبا عنایت به لزوم ایجاد لوازم ضروری گفتگوی تمدنها، به نظر میرسد به وقت آن رسیده است که جمهوری اسلامی ایران تلاش جدی و مؤثری را در جهت آموزش همه جانبه حقوق بشر در قالب یک طرح ملی اتخاذ نماید.

هدف از این نوشتار در وهله اول ایجاد حساسیت نسبت به این ضرورت و سپس آشنایی با اصول آموزش حقوق بشر است. پس از تعیین فروض اصلی و مسائل آموزش حقوق بشر و بررسی ابعاد حقوق آن، آموزش حقوق بشر به عنوان یک فرایند پویا و متحول مورد توجه قرار گرفته و در انتها نحوه ارزیابی برنامههای آموزش حقوق بشر لوازم و ترتیبات ضرور ی جهت تحقق آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

بخش 1ـ فروض اصلی و مسائل آموزش حقوق بشر

آموزش حقوق بشر براساس فروض و مسائل زیر صورت میگیرد

1ـ رعایت حقوق بشر

حقوق بشر برهمه حاکمیت دارد و همه ما میپذیریم که حقوق بشر را به عنوان حقوق بنیادین ناشی از حقوق طبیعی اشخاص بشری رعایت کنیم.

ـ رعایت حقوق بنیادین شرط ضروری دمکراسی، هماهنگی و صلح اجتماعی است. باوجود این، برای ترویج و تقویت رعایت حقوق بشر، لازم است این حقوق را به شهروندان خود بشناسانیم تا در اجتماع بهگونهای رفتار کنند که حقوق بشر رعایت شود و به علاوه مدافع حقوق بشر نیز باشند.

هدف از این آموزش آماده کردن از افراد جامعه برای رفتاری مناسب جهت رعایت حقوق بشر است.

2ـ شناخت، مفاهیم، اصول و ارزشها در زمینه حقوق بشر

حقوق بشر مجموعهای است از ارزشها و اندیشهها (منابع مادی)، مفاهیم و اسناد (منابع صوری) و مکانیزمها (ضمانتها). لازم است اسناد و متون حقوقی (قانون اساسی، برخی قوانین عادی، اعلامیهها، میثاقها، کنوانسیونها و غیره) را آموخته و با طرز کار مکانیزمهای تضمینی آشنایی پیدا کنیم.

3ـ ضرورت آموزش حقوق بشر

ـ رعایت حقوق بشر مستلزم آشنایی با مفاهیم انتزاعی و همچنین مکانیزمهای تضمینی است. لذا نحوه آموختن و آموزش دادن این مفاهیم و اسناد بنیادین مربوط به آن از اهمیت خاص برخوردار است.

- این آشنایی نه طبیعی است و نه خودجوش و آنی و به مانند هر دانش دیگر باید به نحوه پویا انتقال یابد. در نتیجه لازم است زمینه و امکان آموزش حقوق بشر را برای همه ایجاد گردد.

-آموزش حقی است که توسط دولت تضمین گردیده است (اصل 30 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران). بنابراین مدارس باید اولین محل برای آموزش، پرورش، اجتماعی کردن شهروندان در یک کشور دمکراتیک قلمداد گردند. البته آموزش حقوق بشر تنها به مدارس و یا حتی نهادهای دولتی محدود نمیگردند. از یک دیدگاه وسیع و در یک طرح ملی، آموزش حقوق بشر شامل نهادهای غیر دولتی نیز می شود.

4ـ تعریف آموزش حقوق بشر

آموزش حقوق بشر مجموعهای از آموزشهای در جهات زیر است:

الف ـ ایجاد آگاهی در خصوص ارزشهای مربوط به حقوق بشر،

ب- توسعه و تقویت رعایت حقوق بشر از طریق آموزش و پرورش

ج ـ آشنایی با مکانیزمهای تضمینی جهت برخوردار و مقابله با موارد نقص حقوق بشر و التزام و اجبار به رعایت آن.

اهدافهای چنین آموزشی عبارتند از: آموزش همگانی، انتقال دانستهها، بیداری و شکوفایی و تحول شخصیت فرد به ترتیبی که بتواند در هماهنگی با محیط اطراف خود زندگی کند. این امر با توجه به عناصر زیر صورت میگیرد:

حقوق، ارزشها و اقدامات لازم جهت رعایت حقوق بشر و همچنین تلاش جهت شکلگیری و تصویب یک سلوک (ethique) عمومی.

آموزش حقوق بشر مسأله مهمی را طرح میکند که عبارت است از پیوند بین شناخت و عمل یعنی از شناخت به عمل رسیدن. آشنایی با حقوق بشر در صورتی که منتج به ترویج و حمایت از آن نگردد هیچ فایدهای ندارد.

بخش 2ـ ابعاد حقوقی

آموزش حقوق بشر از نظر حقوقی دارای دو بعد داخلی و بینالمللی است:

1ـ بعد ملی

مذاهب و قوانین ملی حتی قدیمی بر نقش بنیادین آموزش در توسعه اجتماعات بشری تأکید کردهاند. متون حقوقی مربوط به حقوق بشر عمیقا متأثر از شرایط تاریخی و سیاسی زمان ایجاد آنها میباشند. معمولا تصویب متون حقوقی مربوط به حقوق بشر با مبارزات اجتماعی و سیاسی تقارن دارند.

حقوق بشر در غالب کشورها بعد از جنگ های دوم عمومیت یافته و متناسب با پیشرفت و توسعه کشورها و اجتماعات انسانی گسترش یافته است.

برای این که حقوق بشر در یک کشور جایگاه رفیعی داشته باشد و برتری آن بر سایر قواعد حقوقی حفظ شود، لازم است این حقوق در قانون اساسی مورد شناسایی قرار گیرند (فرانسه 1795، مکزیک1917، اتحاد جماهیر شوروی سابق 1946، آلمان 1946، مراکش 1962، ایران 1979) اما برای استقرار یک دولت قانونمدار و یک جامعه دمکراتیک، شناسایی این حقوق کفایت نمیکند و باید در قانون اساسی نهادها و مکانیزمهایی پیشبینی شود تا اعمال صحیح این حقوق را تضمین نمایند (تکفیک قوا، نظارت بر انطباق قوانین با قانون اساسی، نظارت قضایی بر اعمال دولت، نهادهای واسط بین دولت و مردم)

حقوق بشر دارای جنبه بینالمللی نیز هست. در وهله اول وظیفه حمایت از حقوق بشر به خود دولتها واگذار گردیده است و فقط هنگامی که یک دولت نتواند از حقوق بشر حراست کند و یا خود حقوق بشر را نقض کند، جامعه بینالمللی به ناچار جانشین دولت گردیده واز حقوق افراد در مقابل دولت خاطی یا مستعفی حمایت می کند. به عبارت دیگر هر چند نباید به گونهای رفتار کرد که دولت و حقوق بشر را در تضاد با یکدیگر قرار دهیم اما باید قبول کرد که وجود تضمینات و مکانیزمهای بینالمللی در قبال دولتهای مستعفی و ناتوان در حمایت از حقوق بشر یا دولتهای نافض این حقوق ضروری است.

2ـ بعد بینالمللی

در بسیاری از اسناد سازمان ملل متحد و یونسکو آموزش مورد توجه قرار گرفتهاند.

اولین سند، اعلامیه جهانی حقوق بشر است. بند 2 ماده 26 این اعلامیه مقرر میدارد :»آموزش و پرورش باید طوری هدایت شوند که شخصیت انسانی هر کسی را به حداکثر رشد آن برساند و احترام حقوق و آزادیهای بشر را تقویت کند. آموزش و پرورش باید حسن تفاهم، گذشت و احترام عقاید مخالف دوستی بین تمام مللی و جمعیتهای نژادی یا مذهبی و همچنین توسعه فعالیتهای ملل متحد را در راه حفظ صلح، تسهیل نماید «.

ماده 7 اعلامیه حقوق کودک مصوب 1959 مجمع سازمان ملل متحد مقرر میدارد:

»کودک باید از آموزشی بهرهمند شود که در جهت پیشبرد و ترقی فرهنگ عمومی او بوده و چنان سازنده باشد که در شرایط تساوی فرصتها، تواناییها، قدرت، قضاوت و ارزیابی فردی، درک و مسؤولیت اخلاقی و اجتماعی خود را پرورش دهد، وفردی مفید برای جامعه شود «.

ماده 10 همین اعلامیه اضافه میکند:

» … کودک باید با روحیه تفاهم، بردباری و تساهل، معتقد به دوستی بین مردم، صلح و برادری جهانی و با آگاهی بر این که توانایی و استعداد وی باید وقف خدمت به همنوعانش شود، پرورش یابد «

همانطور که پیدا است در اینجا فقط آموزش رسمی در دبستان و دبیرستان مورد نظر نیست بلکه آموزش و پرورش غیر رسمی را نیز شامل میشود.

ماده 5 کنوانسیون مبارزه با تبعیض در امر تعلیمات که در یازدهمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در 1960 در پاریس تصویب شد یادآور میگردد که دولتهای طرف این کنوانسیون اذعان دارند:

»آموزش باید شکفتگی کامل شخصیت انسانی و تحکیم احترام به حقوق بشر و آزادیها اساسی را هدف خود قرار دهد و تفاهم وتساهل و دوستی بین کلیه ملتها و تمام گروههای نژادی یا مذهبی و همچنین بسط فعالیتهای ملل متحد برای برقراری صلح را تسهیل نماید «.

به موجب ماده 7 این کنوانسیون، دولتهای عضو متعهد شدهاند که کلیه اقداماتی را که در جهت اجرای این کنوانسیون از جمله ماده 5 آن معمول داشتهاند و همچنین مشکلات موجود را در گزارشهای متناوب به صورتی که کنفرانس عمومی یونسکو مقرر میدارد به اطلاع این کنفرانس برسانند.

سند اساسی دیگری که آموزش را با در نظر گرفتن ملاحظات حقوق بشری مورد توجه قرار داده است، میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی 1966 سازمان مل متحد است. ماده 13 آن چنین مقرر میکند:

» [کشورهای طرف این میثاق] موافقت دارند که هدف آموزش و پرورش باید شکوقایی کامل شخصیت انسانی و مفهوم حیثیت آن و تقویت احترام حقوق بشر و آزادیهای اساسی باشد. علاوه بر این کشورهای طرف این میثاق موافقت دارند که آموزش و پرورش باید کلیه افراد را برای ایفای نقش سودمند در یک جامعه آزاد آماده سازد و موجبات تفاهم و تساهل و دوستی بین کلیه ملل و کلیه گروههای نژادی حقوقی یا مذهبی را فراهم آورد و توسعه فعالیتهای سازمان ملل متحد را به منظور حفظ صلح تشویق نماید« .

ملاحظه میشود این ماده تقریبا تکرار بند 2 ماده 26 اعلامیه جهانی حقق بشر است. اما شاید مهمترین ویژگی آن توجه به آموزش جهت ایجاد دوستی بین گروههای قومی و حل مسائل قومی است.

ماده 29 کنوانسیون 1982 سازمان ملل متحد در مورد حقوق کودک نیز اعلام میدارد:

1ـ کشورهای طرف کنوانسیون موافقت مینمایند که موارد ذیل باید جزء آموزش و پرورش کودکان باشد:

الف ـ پیشرفت کامل شخصیت، استعداد و تواناییهای ذهنی و جسمی کودکان؛

ب ـ توسعه احترام به حقوق بشر و آزادیهای اساسی و اصول مذکور در منشور سازمان ملل متحد

ج ـ …

د ـ آماده نمودن کودک برای داشتن زندگی مسؤولانه در جامعه آزاد با روحیهای [مملو] از تفاهم، تساوی زن و مرد و دوستی بین تمام مردم، گروههای قومی، مذهبی و ملی و اشخاص دیگر.

هـ ـ توسعه احترام به محیط طبیعی

علاوه بر اسناد جهانی، اسناد منطقهای نیز به آموزش حقوق بشر توجه کردهاند: ماده 25 منشور افریقای حقوقی بشر و ملتها؛ اسناد و اعلامیههای متعددی که در سالهای اخیر توسط شورای اروپا و سازمان امنیت و همکاری اروپا تصویب شده است؛ قطعنامه 14 مارس 1954 پارلمان اروپا در مورد آزادی آموزش در جامعه اروپا و غیره6.

در تمام اسناد مذکور در فوق دولتها متعهد به آموزش مستقیم استانداردهای بینالمللی حقوق بشر و آزادی عمومی گردیدهاند. البته اسناد دیگر نیز وجود دارند که به نقش آموزش در ابعاد خاصی از حقوق بشر یا اشخاص خاص توجه نمودهاند: نقش آموزش در مبارزه با تبعیض نژادی و دیگر اشخاص تبعید، تیار به آموزش حقوق مندرج در کنوانسیونهای ژنو 1949 برای حمایت از قربانیان جنگ آموزش مفاد اعلامیه 1975 سازمان ملل متحد در مور دحمایت از معلولین، آموزش اصول پایه مربوط به استفاه از زور و اسلحه گرم از جانب نیروهای پلیس و مأموران اجرای قانون مصوب 1990 سازمان ملل متحد.

یونسکو در آموزش حقوق بشر مقامی خاصی دارد. این سازمان فعالیتهای گستردهای را در این زمینه انجام داده است. فردای تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر در 11 دسامبر 1948، کنفرانس عمومی یونسکو در قطعنامهای به اهمیت این اعلامیه برای کلیه اقدامات یونسکو خصوصا آموزش درک متقابل و بینالمللی تأکید کرد. در 1950، کمیته اقتصادی و اجتماعی ملل متحد از یونسکو دعوت نمود که آموزش اعلامیه جهانی حقوق بشر در مدارس، در آموزش افراد بالغ و همچنین از طریق وسایل ارتباطات جمعی را ترغیب و تشویق نماید.

اعلامیه جهانی تهران نیز از یونسکو اقدامات وسیعی را در این زمینه انجام داده است. یونسکو در 1951 اولین راهنمای آموزش اعلامیه جهانی حقوق بشر را در هشت زبان منتشر کرد. از آن زمان تاکنون یونسکو اقدامات وسیعی را در این زمینه انجام داده است.

اهمیت اقدامات یونسکو در جهت آموزش حقوق بشر در اساسنامه آن مورد تأکید قرار گرفته است:

»تضمین رعایت جهانی عدالت، قانون و حقوق بشر و آزادیهای بینادین برای همه بدون تفکیک از نظر نژاد و جنسیت یا زبان یا مذهب که منشور ساطمان ملل متحد برای همه ملتها شناخته است« .

برای تحقیق این اهداف و به جهت فوریت داشتن آنها دو سند در این زمینه تصویب شدهاند.

الف ـ برنامه عمل جهانی آموزش حقوق بشر و دمکراسی (مونترال، مارس 1993).

ب ـ اعلامیه و برنامه عمل (وین ژوئن 1993).

در این دو سند حقوق بشر در وسیعترین مفهوم آن مورد توجه قرار گرفته است، به ترتیبی که شامل آموختن بردباری، و تساهل همبستگی و مشارکت در زندگی اجتماعی برای همه افراد بشری میشود.

قطعا برای تحقق چنین هدفی هر دولتی باید مصمم به ایجاد تغییرات مشخص در نحوه آموزش و همچنین ایجاد حساسیت نسبت به رعایت حقوق بشر در درون ساختارها و مؤسسات دولتی گردد. اما باید خاطر نشان ساخت که فردفرد افراد جامعه نیز در این راستا مسؤولیتی خطیر دارند. همانطور که قبلا دیدیم شق ب بند 1 ماده 29 کنوانسیون 1989 سازمان ملل متحد در مورد حقوق کودک اعلام میکند:

»کلیه دولتها توافق میکنند که آموزش کودکان باید در جهت تفهیم حقوق بشر و آزادیهای بنیادین و اصول مندرج در منشور سازمان ملل متحد به کودکان باشد«.

پس از ملاحظه ابعاد حقوقی آموزش حقوق بشر، فرایند این آموزش با توجه به بررسیهای انجام شده در کارگاههای مختلف آموزشی در زمینه حقوق بشر تشریح میگردد.

بخش 3ـ فرایند آموزش حقوق بشر

بین آموزش رسمی و غیر رسمی باید تفکیک قائل شد.

آموزش رسمی: آموزشی است که در مدارس، دبیرستانها و دانشگاهها در چارچوب برنامههای درسی صورت میگیرد.

آموزش غیررسمی: آموزشی است که خارج از دروس مدارس، دبیرستانها و دانشگاهها انجام گرفته و به کلیه فعالیتهای بخشهای عمومی و خصوصی تسری پیدا میکند.

1 ـ آموزش رسمی

1 ـ 1 ـ آموزش رسمی فقط باید توسط پژوهشگر ـ آموزگار حرفهای و متخصص صورت گیرد. این آموزگاران آموزش خود را با توجه به ابعاد زیر انجام میدهند:

الف . زندگی اجتماعی: براساس این تفکر که باید بین ارزشهای یاد داده شده و عمل به آنها هماهنگی وجود داشته باشد. واضح است که دبستان اولین جایی است که باید به کودک نشان داد، به ارزشهایی که به آنها میآموزند عمل میشود.

ب . بعد بین فرهنگی: براساس این تفکر که کودکان وبزرگسالانی که در مدارس کار میکنند دارای فرهنگهای متفاوت هستند و نه دارای یک فرهنگ واحد که به صورت ذهنی و انتزاعی مشخص و تعریف شده است.

ج . آگاهیها: براساس این تفکر که این دانستهها وآگاهیها باید در رفتار هر یک از افراد تبلور و عینیت یابد. این دانستهها باید به درک بهتر از حقوق بشر و عمل در جهت رعایت آن کمک کنند.

2 ـ 1 ـ آموزش رسمی از مقطع آمادگی آغاز و تا دوره دانشگاهی ادامه مییابد. در هر یک از مقاطع آمادگی، دبستان، راهنمایی و دبیرستان با توجه به شرایط سنی و ذهنی کودکان و نوجوانان و جوانان، آموزش حقوق بشر با روش کاملا غیر مستقیم (از طریق نحوه رفتار و برخورد آموزگار)، با کودکان تا طرح مستقیم مفاهیم حقوق بشرباجوانان صورت میگیرد.

در دوره دانشگاهی، حقوق بشر نه فقط در دانگدههای حقوق بلکه در سایر دانشگاهها نیز جزء مواد درسی قرار میگیرد.

3 ـ 1 ـ آموزش آموزگاران

آموزش آموزگاران از اهمیت بسیار اساسی برخوردار است. این آموزش به دو گونه است:

الف . گنجاندن آموزش حقوق بشر در آموزش اولیه آموزگاران: دانشگاهها و مراکز ویزه تربیت معلمین و دبیران، آموزش حقوق بشر را در مواد درسی خود قرار میدهند.

ب . آموزش ضمن خدمت: این آموزش باعث میشود که آموزگاران برخورد فعالتری در مورد آموزش حقوق بشر به دانشآموزان داشته باشند و در ضمن با تحولات رخ داده در زمینه آموزش حقوق بشر نیز آشنا گردند.

آموزش در دو مرحله میتواند صورت گیرد:

الف . مرحله اطلاع رسانی در خصوص حقوق بشر: کنفرانس، سمینار، دورههای کوتاه مدت و غیره.

ب . مرحله یادگیری و آموختن روشهای آموزشی و پرورشی مربوطه.

4 ـ 1 ـ تهیه و تدوین کتابچه تصویری و کتب و ابزار سمعی و بصری

علاوه بر آموزگاران مجرب، آموزش رسمی حقوق بشر تیار به ابزارهای آموزشی و پرورشی دارد. مهمترین این ابزارها تهیه و تدوین کتابچههای تصویری (سمعی و بصری) و کتب آموزشی و کمک آموزشی حقوق بشر برای مقاطع مختلف میباشد.

5 ـ 1 ـ تقویت دروس حقوق بشر در دانشکدههای حقوق

ایجاد دورههای کارشناسی ارشد حقوق بشر، و شاید گرایشهای دکترای حقوق بشر، تقویت و تأکید بر ارائه واحد حقوق بشر در دوره کارشناسی موجب تنومندشدن کادر علمی در این زمینه میگردد.

2 ـ آموزش غیر رسمی

آموزش غیر رسمی موجب عمومیت یافتن حساسیت نسبت به رعایت حقوق بشر از طریق مشارکت نهادهای عمومی و خصوصی میگردد. آموزش حقوق بشر و آزادیهای عمومی در نهادهای عمومی دولتی و غیر دولتی از اهمیت مصاعفی برخوردار است، زیرا موجب استقرار و گسترش فرهنگ انسان ذیحق و مطالبه کننده ـ حکومت مکلف (خادم) و پاسخگوی و در نتیجه تعمیق دولت قانونمدار میشود.

1 ـ 2 . نهادهای ذیربط

این نهادها عبارتند از نهادهای حکومتی اعم از وزارتخانه، سازمانها، مؤسسات عمومی دولتی، مؤسسات عمومی غیر دولتی و به صورت غیر مستقیم و با واسطه بخش خصوصی.

آموزش غیر رسمی باید توسط آموزگارا حقوق بشر آموزش دیده بر اساس ویژگیهای هر دستگاه صورت گیرد این آموزش در دو بعد انجام میگیرد:

الف ـ رعایت حقوق بشر و آزادیهای عمومی شهروندان

ب ـ پاسخ گوی بودن

2 ـ 2 . دستگاههای خاص

بعضی از دستگاهها مورد توجه ویژه قرار میگیرند. در ایران میتوان از نهادهای زیر نام برد:

وزارت کشور، وزارت اطلاعات، وزارت آموزش و پرورش (کادر اداری)، گزینش، هیأتهای رسیدگی به تخلفات و اصولا مراجع شعبه قضایی اداری، شهرداریها، قضات، سازمان زندانها، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت کار و امور اجتماعی، سازمان بهزیستی، وزارت بهداشت و درمان، نیروهای انتظامی، صدا و سیما.

3 ـ 2 . آموزش آموزگاران حقوق بشر در آموزش غیر رسمی تیار به اشخاصی دارد که جهت آموزش حقوق بشر برای پرسنل نهادهای عمومی آموزش ویژه دیده باشند.

4 ـ 2 . تهیه و تدوین آیینهای رفتاری (کدهای رفتاری)

براساس تنوع و ماهیت کار بعضی از دستگاههای اداری، آیین رفتاری (کدهای رفتاری) تهیه و تدوین و بین پرسنل آن دستگاه توزیع شده و آموزش داده میشود.

5 ـ 2 . نقش مؤثر صدا سیما و شهرداریها

آموزش عمومی حقوق بشر از طریق برنامه کوتاه مدت در صدا وسیما بسیار مؤثر است.

فعالیت خاص شهرداریها در زمینه آموزش همگانی (اجتماعی) در زمینههای مختلف حقوق بشر توصیه میگردد، خصوصا در زمینههای:

ـ حقوق و تکالیف شهروند؛

ـ زنان؛

ـ کودکان؛

ـ مشارکت سیاسی؛

ـ حقوق سندیکایی؛

ـ حقوق محیط زیست؛

ـ حقوق اقتصادی و اجتماعی.

شهرداریها میتوانند این مهم را از طریق آفیش ـ ابزار سمعی و بصری برقراری دورههای کوتاه مدت ـ برنامههای هنری و فرهنگی دیگر انجام دهند.

بخش 4 ـ بخش ارزیابی برنامههای آموزشی حقوق بشر

در مورد ارزیابی برنامههای آموزشی حقوق بشر توجه به نکات زیر ضروری است:

ـ ارزیابی در هر برنامه آموزش حقوق بشر لازم است؛

ـ اقدام به ارزیابی باید خود جزیی از برنامه آموزش باشد؛

ـ ارزیابی باید قبل، در ضمن و بعد از مرحله آموزش به معنای اخص صورت گیرد.

1ـ ارزیابی قبل از آموزش

الف ـ انتخاب مناسب جمعیتهای مورد نظر؛

ب ـ مشخص نمودن ساختار آموزش؛

ج ـ مشخص نمودن آموزگاران و نیازهای خاص آنها برای آموزش؛

د ـ شناخت بهتر از دانستهها، خلاءها و انتظارات جمعیتهای مورد نظر برای آموزش.

2 ـ ارزیابی ضمن آموزش

ارزیابی ضمن آموزش باید موارد زیر را ممکن سازد:

الف ـ ارزیابی روشهای آموزش (گاهی یک تفاوت عمده بین آنچه پیش بینی میشود آموزش داده شود و آنچه آموزش داده میشود وجود دارد)؛

ب ـ شناختن شرایطی که آموزش در آن صورت میگیرد ( وضعیت فیزیکی اماکن، وسایل آموزشی و غیره)؛

ج ـ ارزیابی جو حاکم بر آموزش و اطمینان از اینکه در طی خود مرحله آموزشی حقوق بشر رعایت میگردد.

3 ـ ارزیابی بعد از آموزش

ارزیابی بعد از آموزش موارد زیر را ممکن میسازد:

الف ـ اطمینان از این که برنامه آموزش مطابق طرح پیش بینی شده تحقق یافته است؛

ب ـ با توجه به تحلیلهای آموزگاران و دانش آموختگان و احتمالا خانواده آنها، یافتن راههای بهبودی کیفیت دورههای بعدی آموزش.

لازم به یادآوری است که باید در ارزیابی تأثیر نهایی یک دوره آموزشی حقوق بشر کاملا محتاط بود، زیرا آموزش حقوق بشر یک مبارزه مستمر است که باید در تمام طول زندگی آن را ادامه داد، برای هر نسل دوباره آن را آغاز کرد.

نتیجه: ترتیبات و لوازم

به عنوان نتیجهگیری به ترتیبات و لوازمی که جهت آموزش مؤثر حقوق بشر مورد تیار است اشاره میکنیم.

1 ـ تهیه و تصویب طرح ملی آموزش حقوق بشر

مؤثرترین راه برای گسترش آموزش حقوق بشر در کشورهایی که در آنها زمینه چنین آموزشی خصوصا آموزش رسمی حقوق بشر وجود ندارد، ایجاد طرح ملی آموزش حقوق بشر است. با توجه به تجربیات موجود در دیگر کشورها در ایران میتوان مثلا به ترتیب ذیل عمل کرد:

الف – کمیتهای علمی مسؤولیت تهیه طرح با مشارکت سازمانها و نهادهای ذیربط گردد ( به ویژه نهاهایی که مسؤولیت فرهنگی دارند).

ب ـ تصویب طرح پیشنهادی در هیأت دولت و ارائه آن به مجلس جهت تثبیت جایگاه قانونی آن و پیش بینی مکانیزمهای ضروری جهت الزام کلیه نهادهای حکومتی برای اجرای آن.

2 ـ تربیت آموزگارن

الف ـ تربیت و آموزش آموزگاران مدارس

ب ـ تربیت آموزگاران حقوق بشر برای نهادهای عمومی

3 ـ ابزار سمعی و بصری

تهیه کتابچههای مصور، کتب آموزشی و کمک آموزشی، آیینهای رفتاری (کدهای رفتاری)ـابزار سمعی و بصری،

4 ـ ایجاد مرکز علمی مستقل

ایجاد مرکز یا مؤ سسه ای در یکی از دانشکدههای حقوق به عنوان مؤسسه علمی مستقل با مسؤولیت تحقیق و پژوهشی علمی در زمینه حقوق بشر و ترویج علمی آن.

در رابطه با طرح ملی آموزش حقوق بشر، این مؤسسه مسؤول جنبههای علمی خواهد بود که مهمترین آنها عبارتند از:

الف ـ برگزاری دوره آموزشی؛

ب ـ تهیه و تدوین کتابچهها، کتب، آیینهای رفتاری و غیره مذکور در فوق، ابزار سمعی و بصری؛

ج ـبرگزاری دورهای کوتاه مدت و بلند مدت تربیت آموزگاران حقوق بشر به صورت ادواری؛

د ـ ارزیابی دوره آموزشی؛

هـ ـ تربیت متخصصین سطح عالی حقوق بشر.

منابع:

1-The United Nation and Human Rights.

2- Activites de L ONU dans le domaine des droits de l homme. (United Nations Action in the Field of Human Rights).

3- شناسایی حقوق وقتی مؤثر است و واقعیت اجتماعی مییابد که با نظام ارزشی و باورهای جمعی هماهنگی داشته باشد.

4- مکانیزمهای نظارتی و تضمینی یعنی بکارگیری اجبار برای رعایت یک قاعده حقوقی اصولاً وقتی مؤثر است که موارد تخلف استثنایی باقی بماند و در غیر اینصورت هم حقوق شناسایی شده و هم نهادهای تضمینی ارزش و اعتبار خود را از دست داده و فاقد کارایی لازم خواهند شد.

5- نهادهای دمکراتیک، بدون وجود زمینه فرهنگی هماهنگ با آنها شکل نگرفته یا حداقل قوام نمییابند و در صورتی که بدون وجود این زمینه ایجاد گردند به تدریج تبدیل به صورتهایی خارج از محتوا خواهند شد.

6- Symondes, J. “The state duty to promote human rights education, in Human Rights Education: Achiement and challenges, Turkw, 1998. P. 11 et s.

7- Nations – Unies, “Recueil d\'instruments Internationaux volume I, premiere partie, Instruments universels, 1994, p. 51 et s.

8- “Pune Declaration on Education for Human Rights in Asia and Pacific”, Pube, India, 1999.

9- یونسکو کتب و نشریات متعددی را در این زمینه منتشر کرده است. نک:

“ABC, L enseignement des droits de l homme”, UN. 1988, Annex.

“UNESCO and Human Rights standard- setting Instruments. Major Meetings Publications” paris, 1996.

10- شق (و) بند 4 قطعنامه 2 آوریل 1999 کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد.

11- Elena Ippoliti, “The realization of the plan of action for the United Nations decade for human Rights Education (1995- 2004), in “Human Rights Education, op. cit., pp. 67 et s.

12- Sia spiliopoulou Akermak, “Human Rights Education. The way Ahead”, in Human Rights Educations” op. cit, p. 3 et s.

13- Vasak. K., “Les dimensions Internationales des droits de l\' homme”, UNESCO, Paris, 1978., pp. 6, et s.

14- Symonides, op. cit, p. 14

15- Nations- Unies “Recueil d\' Instruments Internationaux”, op. cit., pp. 101 et s.

16- برای مشروح موارد نک:

G. Alfredsson, The Right to Human Rights Education”, in A. Eides, Economic, social and cultural Rights: A Textbook, Dordrecht, 1995,pp. 213-227.

17- برای مثال: ماده 8 اعلامیه 1963 در مورد رفع کلیه اشکال تبعیض نژادی. ماده 7 کنوانسیون بینالملل رفع کلیه اشکال تبعیض نزادی 1965، ماده 10 کنوانسیون رفع کلیه اشکال تبعیضات علیه زنان 1979، ماده 31 کنوانسیون سازمان بینالمللی کار (1961) در مورد مردم بومی مصوب 1989.

18- مواد 47 کنوانسیون اول، 48 کنوانسیون دوم، 141 کنوانسیون سوم ژنو 1949، ماده 83 پروتکل اول، ماده 19 پروتکل دوم، ماده 25 کنوانسیون 1954 در مورد حمایت از اموال فرهنگی در زمان مخاصمات مسلحانه.

19- جهت بررسی تفصیلی اقدامات یونسکو در زمینه آموزش حقوق بشر نک:

Symonides, op. cit, p. 18 et s.

20- Voir UNESCO “congres international sur l\' education aux droits de l\'homme et a le democratie”. Montreal, Canada, 8-11 mars 1993, Rapport final.

21- Plan of Action for the United Nations Decade for Human Rights Education. Doc A/51 506/Add. 1/12 Decemfre 1996.

22- Voir UNESCO, “Manuel pour l\'Education aux Droits de l\'Homme. Pour le premier et second degres”. 1997.

Reardon, B.A. “La tolerance, porte ouverte sur la paix,”, 2 volume., UNESCO, 1997.

23- به عنوان مثال نک:

Orli, T.S., “The Local Non- Governmental organization: The Human Rights Gatekeeper,” in, Human Rights Education …, op. cit. Pp. 129 et s.

نویسنده : دکتر اردشیر امیرارجمند